In de sport, maar ook in andere situaties, wordt iemand als geëmotioneerd gezien als er een brok in de keel verschijnt, als de ogen vochtig worden, als er tranen vloeien, als er wordt gehuild. Maar welke specifieke emotie ligt daaraan ten grondslag? Waarom hebben we überhaupt emoties? Zijn emoties functioneel?
- Weertman finisht als zevende en komt geëmotioneerd het open water uit
- Bondscoach Moerenhout geëmotioneerd na zilver Dumoulin: ‘Hij heeft diep gezeten’
- Schitterend: Adrie van der Poel kijkt geëmotioneerd naar Tourbeelden Mathieu
- Bertens geëmotioneerd na laatste partij: ‘Ik ben verdrietig en gefrustreerd’
Deze willekeurig gekozen koppen boven mediaberichten illustreren hoe de term geëmotioneerd in de meeste gevallen wordt gebruikt. In de sport, maar ook in andere situaties, wordt iemand als geëmotioneerd gezien als er een brok in de keel verschijnt, als de ogen vochtig worden, als er tranen vloeien, of als er wordt gehuild. Maar welke specifieke emotie ligt daaraan ten grondslag? Soms wordt daar iets over gezegd, zoals bij Bertens (verdrietig en gefrustreerd). Maar vaak ook niet, zoals bij Weertman, Moerenhout en Van der Poel. Weertman lijkt net als Bertens vooral verdrietig en gefrustreerd te zijn, Moerenhout lijkt opgelucht, maar ook ontroerd en voldaan, en Adrie van der Poel lijkt vooral dankbaar en trots te zijn.
Als er geen tranen vloeien, dan wordt vaak wél de specifieke emotie benoemd. Als een Formule 1-rijder zijn tegenstander opzettelijk ramt, een wielrenner juichend over de finish komt, een tennisster met haar racket op het net slaat, dan zijn ze respectievelijk agressief, blij en boos. Maar ook zij zijn geëmotioneerd. Immers, geëmotioneerd betekent dat iemand (sterk) onder invloed is van emoties. Ofwel, geëmotioneerd is een containerbegrip dat voor meerderlei uitleg vatbaar is.
Een goede reden om het woord niet (meer) te gebruiken.
Benoem gewoon de emotie! Een sporter is verdrietig, onzeker, ontspannen of blij. En die emotie uit zich, bijvoorbeeld, in respectievelijk huilen, aarzelen, dollen en juichen. Of inderdaad, in huilen, huilen, huilen en huilen.
In de (sport)psychologie worden emoties onderscheiden van stemming, gemoed of humeur. De stemming van een persoon (vrolijk, angstig, sikkeneurig) strekt zich vaak uit over een wat langere periode (enkele uren tot enkele dagen), en heeft niet noodzakelijkerwijs een specifieke oorzaak, als we tenminste “met het verkeerde been uit bed gestapt” als oorzaak voor chagrijn niet serieus nemen.
Emoties daarentegen duren kort, zijn gekoppeld aan een specifieke gebeurtenis of stimulus. Zwemmer Ferry Weertman, de olympisch kampioen van Rio 2016, was na zijn olympische race in Tokio 2021 verdrietig en gefrustreerd omdat hij zijn raceplan niet heeft kunnen uitvoeren en als zevende was geëindigd. Atlete Sifan Hassan, meervoudig olympisch (Tokio, 2021) en wereldkampioen (Doha, 2019), “…. heeft het nodig dat iets niet goed gaat …. Dan word ik boos, en kan ik harder trainen.”
Hassan geeft daarmee aan dat voor haar emoties (boosheid in dit geval) motiverend kunnen werken. Welke functies van emoties worden zoal onderscheiden? Waar dienen ze voor?
Emoties hebben tenminste drie functies:
1. Emoties als drijfveer.
Zoals hierboven aangegeven is boosheid voor Sifan Hassan een drijfveer. Een ander voorbeeld is een sporter die bang is om geblesseerd te raken. Zij zal dan meer tijd uittrekken voor de warming-up, geen onnodige risico’s nemen, en beschermende kleding dragen. Voor veel sporters is plezier een belangrijke drijfveer. Het zet hen aan tot beter, langer en intensiever trainen.
2. Emoties als beloning.
Mensen streven naar positieve emoties, en proberen negatieve emoties te vermijden. Als sporters – bijvoorbeeld – denken dat ‘beter worden’ en ‘winnen’ hen een trots gevoel zal geven, dan zullen zij (nog) harder gaan werken om dat gevoel te bereiken. Als sporters zich schamen voor ondermaats presteren, dan zullen ze extra geconcentreerd aan de start verschijnen om alles eruit te halen wat erin zit, waardoor gevoelens van schaamte achterwege blijven.
3. Emoties als feedback.
Emoties geven ook informatie over waar we mee bezig zijn. Als sporters een trainingsprogramma afwerken, dan geeft ieder goed afgerond onderdeel een gevoel van tevredenheid omdat een subdoel is bereikt en het einddoel steeds dichterbij komt. Het overslaan van onderdelen, onvolledige uitvoeringen, of het afbreken van het programma geven daarentegen een onbevredigend gevoel, waardoor de training wordt hervat, of een extra training wordt ingelast, om alsnog het beoogde programma te voltooien.
Kortom, emoties motiveren. Ze zetten zodoende aan tot zelfreflectie en actie. Actie om dingen te doen, of juist te laten, en om te leren en te presteren. Onderzoek naar emoties laat zien dat zowel positieve als negatieve emoties effectief kunnen zijn, of ons juist in de weg kunnen staan. Positief en negatief, of prettig en onprettig, betekenen dus niet “goed” en “slecht”. Als de emotie wordt ingezet voor taakgerichte acties, dan kan plezier, maar bijvoorbeeld ook boosheid, prestatiebevorderend werken. Door spanning kunnen we gaan “choken”, maar ook tevredenheid kan ondermijnend werken omdat het niet zelden gepaard gaat met laksheid en concentratieverlies. Anders gezegd, zowel positieve als negatieve emoties kunnen afleiden van de taak, of juist worden ingezet om een taakgerichte focus (terug) te krijgen (“In cirkel #1”).
Een alternatief voor het benutten van onvermijdelijke emoties is om ze te accepteren en los te laten (“Register, Release, Refocus”). Als sporters de ervaring hebben dat irritatie hen niet helpt om het beste uit zichzelf te halen, dan kunnen ze, na herkenning (“Register”), accepteren dat de irritatie er is. Vervolgens kan bijvoorbeeld via een routine of een van tevoren bedacht scenario, de focus weer worden gericht op de taak (“Release & Refocus”).
Vaardigheden om de eigen emoties te accepteren en zo mogelijk te benutten, kunnen worden getraind, net als technische en tactische vaardigheden. Maar allereerst moeten sporters het belang ervan inzien (“Weten”), wat vervolgens motiveert om ermee aan de slag te gaan. Sporters leren dan (1) de emoties te onderkennen die er op dat moment zijn; (2) te beoordelen of deze potentieel schadelijk dan wel behulpzaam zijn voor de eigen ontwikkeling of het leveren van een goede prestatie; (3) zelfregulerende vaardigheden in te zetten om de betreffende emotie maximaal te benutten dan wel in te dammen om schadelijke gevolgen te voorkomen of te reduceren.
Maar als sporters deze vaardigheden beheersen (“Kunnen”) maar niet gebruiken op de momenten dat ze nodig zijn, dan hebben ze er weinig aan. Mentale vaardigheden zijn uiteindelijk alleen effectief als ze daadwerkelijk worden gebruikt op de belangrijke momenten (“Doen”).
Zevenkampster Anouk Vetter, bijvoorbeeld, voelde zich begin oktober 2019, tijdens de wereldkampioenschappen atletiek in Doha, onzeker, beschaamd, ongelukkig, leeg en zinloos. Tijdens dat toernooi onderkende ze pas echt dat deze emotionele toestand schadelijk voor haar was en besloot zich terug te trekken uit het toernooi. Dat besluit voelde goed; er viel een last van haar schouders (“Weten”).
Ze besefte ook dat er werk aan de winkel was. Ze ging alleen naar Sri Lanka op vakantie, leerde daar surfen, en documenteerde haar gedachten en emoties die bij haar opkwamen als ze zichzelf de vraag stelde: “Wat wil ík eigenlijk?” Ze zocht verder hulp bij een sportpsycholoog, en praatte veel met vrienden en familie: “Ik heb er echt tijd voor moeten nemen, het was niet in een maandje opgelost …. Inmiddels geniet ik weer volop van mijn sport, van topsport …. Als ik op de baan sta, besef ik dat ik het leuk vind.” (“Kunnen”).
Maar lukt dat ook op de belangrijke momenten, zoals tijdens de olympische spelen (“Doen”)?
Ja, best wel. In Tokio 2021 sloot ze de zevenkamp af met een fantastisch Nederlands record en een historische zilveren medaille.
Op de vraag hoe ze dat voor elkaar heeft gekregen, antwoordde ze geëmotioneerd: “Doen wat je leuk vindt, en genieten van de weg, en waar het je naartoe leidt.”
Verder lezen?
Emotion and Sport Performance – Janelle et al. (2020)
Do emotions influence action? Of course, they are hypo-phenomena of motivation – Gendolla (2017)
Emotionele intelligentie als sleutel tot topprestaties – Buurma (2020)